Dzieje trzcianeckich protestantów

Ewangelicka gmina kościelna

 Dzieje trzcianeckiej gminy ewangelickiej rozpoczynają się właściwie dopiero od czasu zajęcia miasta przez Prusy. Niemniej pojedyncze i rozproszone informacjach o mieszkających w Trzciance protestantach posiadamy z okresu wcześniejszego. Zdaniem Ludwika Bąka w okresie nasilonej reformacji na przełomie XVI i XVIIw. trzcianecka świątynia, katolicka dotąd, znaleźć się miała w rękach protestantów. Mimo iż już w połowie XVII w. potwierdzona jest jej katolicka konfesja, to bez wątpienia w Trzciance mieszkać musiało coraz więcej protestantów. Według wizytacji z z 1628r. przy kościele mieli być zatrudnieni protestanccy słudzy. Jednak zwolennikom reformacji nie sprzyjali katoliccy właściciele dóbr czarnkowskich. Z połowy XVII stulecia pochodzą wydawane przez nich zakazy pochówku luteran przy dźwięku dzwonów, a nieco późniejszy jest całkowity zakaz protestanckich praktyk liturgicznych w dobrach czarnkowskich. Specjalnym rozporządzeniem podtrzymał go w 1719r. Antoni Szembek. Nic dziwnego, że powodowało to konflikty. Z pierwszej połowy XVIIIw. pochodzą lakoniczne wzmianki o procesie między trzcianeckimi ewangelikami a miejscowymi plebanami dotyczącymi szkoły. Być może tego właśnie problemu dotyczył proces prowadzony w Poznaniu, w czasie którego zmarł katolicki proboszcz Jan Jaht. Oczywiście protestanci nie mieli wówczas ani świątyni, ani też pastora i, by uczestniczyć w nabożeństwach lub przestąpić do sakramentów musieli odbywać długą wędrówkę do Wielenia.

 Dnia 22 września 1772 r. Trzcianka została włączona w granice Prus. Od tego czasu wyznanie to znalazło się pod nieformalną opieką państwa. Miejscowi ewangelicy podjęli starania o pobudowania świątyni. Oczywiście spotkały się one ze sprzeciwem proboszcza (był nim wówczas wpływowy Jan Ginter) i właściciela miejscowości. Mimo tego 3 grudnia 1775r. dokonano konsekracji pierwszego w dziejach miejscowości zboru ewangelickiego. Stanął on pomiędzy późniejszymi ulicami Bismarcka i Dworcową (dzisiejsze Kościuszki i Sikorskiego) więc niemal vis a vis kościoła parafialnego. Równoczesnie zamówiono dzwony, ufundowane przez władcę Prus, i założono cmen­tarz. Miejsce dla pochówku członków wspólnoty protestanckiej mieściło się przy ul. Lipowej (Żeromskiego), w okolicach dzisiejszego Liceum Ogólnokształcącego. Poświęcenia dzwonów odbyło się przy okazji pierwszego pogrzebu. Ponieważ miejski zbór wkrótce okazał się zbyt mały, właśnie na cemantarnym placu mieszkający na wsi ewangelicy wybudowali własną świątynie. Została ona poświęcona 22 grudnia 1799r. Z inskrypcji na zachowanym po dziś dzień dzwonie (obecnie na wieży kościoła parafialnego pw. Św. Jana w Trzciance) wiemy, że jej fundatorem, prócz króla Fryderyka Wilhelma II byli zarządca i dzierżawca trzcianeckiego klucza. Nie przetrwała ona jednak zbyt długo. W dniu 31 sierpnia 1829r., podczas wielkiego, trwającego dwa dni, pożaru zbór spłonął. Odtąd znów miejscy i wiejscy protestanci, mimo iż formalnie tworzyli dwie wspólnoty, korzystali z jednej świątyni.

W 1817r. król Prus Fryderyk Wilhelm III postanowił zjednoczyć wyznawców luteranizmu i kalwinizmu tworząc Ewangelicki Kościół Unijny. Sam zaś ogłosił się jego głową. Trzcianecka wspólnota przyjęła tę reformę jedenaście lat później (1827). W tym czasie miasto stało się siedzibą protestanckiej superintendentury (diecezji) a niektórzy protestancy duchowni, od Friedricha Hartmanna począwszy, łączyli godności pastora i superintendenta

Ówczesna parafia była bardzo duża, oprócz miasta i wsi Trzcianka obejmowała obszar, z którego później, w latach sprawowania godności pastora przez Augusta Jähnicke, powstały aż trzy okręgi parafialne. Stąd też w 1840 r. zatrudniono pomocniczego pastora (Hilfsprediger). Niedługo później przystąpiono do wznoszenia nowego kościo­ła. Prace podjęto dopiero 14 września 1843 r., Nową świątynie wzniesiono jednak nie na starym miejscu, tylko na placu w północnej części miejskiego rynku. Ówczesny władca Prus, Fryderyk Wilhelm IV pokrył prawie całe koszty związane z budową. Pierwotny projekt zakładał, że budynek będzie miał postać rotundy, dla której wzorem był zapewne kościół Trójcy w Berlinie. Jednak władca odrzucił ten pomysł i zarządził zaprojektowanie  bazyliki. Dnia 15 październi­ka 1847r., w dniu urodzin fundatora - króla Fryderyka Wilhelma IV – odbyła się konsekracja świątyni.

Na skutek królewskiej ingerencji trzcianecki zbór zatracił charakterystyczną formę zewnętrzną, zachował jednak specyfikę wystroju wnętrza. Było on tak surowe, że zszokowało samego króla, który podczas pobytu w mieście w 1852r. oglądał nowowybudowany zbór.Za wystrój wnętrza odpowiadał tajny radca budowlany Stüler. Kościół nie posiadał am­bony, a duchowny miał wygłaszać kazanie z pomostu, który łączył boczne chóry z chórem organowym w głównej nawie ko­ścioła. Sam ołtarz się nie wyróżniał, ale, dzięki zastosowaniu pomostu, osiągnięto efekt, że każdy ze swe­go miejsca mógł widzieć kaznodzieją. To nie  odpowiadało duchownym. Stary już wówczas pastor Hartmann próbował po kryjomu, podczas budowy zboru, pobudować „porządną” ambonę przy bocznym filarze. Spostrzegli to parafianie, którzy w sporze z duchownym postawili na swoim. Jednak ze względu na podeszły wiek Hartmanna zezwolono mu na budowę specjalnej ambony. Taka jednak nie została wybudowana, gdyż pastor krótko po poświęceniu kościoła zmarł. Owo charakterystyczne rozwiązanie przetrwało pięćdziesiąt lat. Podczas przeprowadzonego na przełomie XIX i XXw. remontu znikła ambona pomostowa, a zbór otrzy­mał nowy ołtarz, 3 witraże w nawie ołtarzowej oraz nową ambonę. Po I wojnie światowej powiększono chór organowy, a w roku 1926 wewnątrz świątyni odsłonięto dwie duże metalowe tablice pamiątkowe z nazwiskami niemal 200 mieszkańców miasta poległych w czasie światowego konfliktu wewnętrzne filary środkowe. Inicjatywa wyszła ze strony proboszcza Hesslera, ale zrealizował ją dopiero jego następca, pastor Trapp.

W dwudziestoleciu międzywojennym gmina podejmowała dalsze prace remontowe w świątyni: w latach trzydziestych założono ogrzewanie i wentylację, a w 1939r. zebrano fundusze na wymianę organów. Stare miały pochodzić jeszcze z pierwszego zboru.

Podobnie, jak w przypadku parafii katolickiej, tak i przy gminie ewangelickiej działały liczne stowarzyszenia. Najstarszym z nich było towarzystwem jest Towarzystwo Robotników Ewangelickich [Evangelische Arbeiterverein], w latach trzydziestych ubiegłego stulecia liczące 500 członków. Dla młodzieży przeznaczone były tzw. organizacje młodzieżowe męska [Ev. Jungmännerverein] i żeńska [Ev. Jungmädchenverein]. Ponadto przy zborze działały Stowarzyszenie Gustawa-Adolfa [Gustav-Adlof-Verein] mające wspomagać protestancką diasporę na świecie i Związek Ewangelicki [Evangelischer Bund], który miał być „osto­ją protestanckiej niemczyzny na zagrożonym pograniczu”.

Nieistniejąca już świątynia ewangelicka nie posiadała w wyposażeniu zabytków szczególnie cennych. Niemniej znajdowały się w niej obiekty ciekawe, z punktu widzenia historii regionu. Wśród nich na pierwszym miejscu wskazać należy dzwony, z których jeden pochodzić miał z 1773 r., a drugi z roku 1751r. Typowo trzcianecką pamiątką był zegar na kościelnej wieży, ufundowany w 1882r. przez sukienników z pieniędzy uzyskanych ze sprzedaży resztek cechowego majątku. Również z sukiennikami związany miał być chiński, jedwabny obrus, pochodzący z 1820r., a mający poświadczać dalekosiężne kontakty handlowe trzcianeckiego cechu. Ciekawostką zaś jest informacja, że do trzcianeckiego zboru trafił po I wojnie światowej obraz króla Fryderyka Wilhelma IV, czyli fundatora świątyni, przedtem znajdujący się w bydgoskim ratuszu.

 W tym czasie gminą zarządzali:

1773 Dobrentz, wymieniany w źródłach jako faworyt hrabiego von Brenckenhoff, narzucony przez niego parafii, później przez nią odprawiony

1774-1781 Joachim Wolff, wcześniej pastor w Zielonowie

1782-1816 Friedrich Wilhelm Kruska, od 1807 r. radca konsysytorza

1817-1849 Friedrich Wilhelm Hartamnn, od 1817 [?] superintendent

1849-1866 August Jähnicke, od 1857 superintendent

1866-1867 Karaus, zarządca gminy

1867-1892 Friedrich Wilhelm Ritter, poseł do Landtagu

1893-1914 Otto Altamann

1915-1925 Richard Hessler

1925 – 1926 Paul Trapp

1926-1932 Gottfried Wessberge

1932-1939 Walter Bartel

1939-1945 Heinz Schröer