Dzieje gminy żydowskiej

Gmina żydowska

 Gmina żydowska powstała w Trzciance zapewne w okresie bliskim otrzymania przez miejscowość praw miejskich. Niewykluczone jednak, że już wcześniej mieszkały tu pojedyncze rodziny żydowskie. Na mocy przywilejów Stanisława Poniatowskiego żydowska społeczność uzyskała pra­wo do zamieszkania w mieście i ochronę ze strony kolejnych właścicieli. W wieku XVIII i w pierwszej połowie następnego stulecia Żydzi w całej Europie podlegali różnym ograniczeniom i spe­cjalnym prawom. Na przykład, chcąc nabyć grunt lub podjąć pracę zawodową musieli za specjalną opłatą uzyskać zezwolenie. Mimo tego w niedługim czasie trzcianeccy Żydzi zdominowali miejscowy handel wełną. Stało się to dzięki specjalnemu przywilejowi uzyskanemu w  1739 roku od Stanisława Poniatowskiego. W 1773 w mieście było 264 Żydów, którzy stanowili niemal 13% populacji miasta. Liczba ta stale rosła i apogeum osiągnęła w latach trzydziestych dziewiętnastego stulecia, kiedy to niemal co czwarty mieszkaniec Trzcianki był pochodzenia żydowskiego. W latach późniejszych odsetek ten spadał, choć liczba trzcianeckich obywateli trzcianeckich wyznania mojżeszowego utrzymywała się na tym samym poziomie. Według sprawozdania z 1901r. miejscowi Żydzi płacili połowę podatku dochodowego miasta. Pozostawali wówczas w przyjaznych stosunkach z sąsiadami innych wyznań, a miasto wolne było od nastrojów antysemickich.

Religijnym ośrodkiem gminy wyznaniowej była synagoga, która powstała zapewne około połowy XVIII stulecia. Jednak świątynia ta spłonęła w czasie wielkiego pożaru w 1779 r. Na jej miejscu pobudowano kolejną, również drewnianą, którą jednak w 1820 r. zastąpiono nową – tym razem szachulcową.  ,gdyż poprzednia nadawała się tylko na rozbiórkę. Ostatni dom modlitwy wybudowano w 1883 r. Była to murowana budowla, zaplanowana na około 400 miejsc. Po I wojnie  światowej  umieszczono w jej wnętrzu dwie tablice pa­miątkowe  w języku niemieckim i hebrajskim mające upamiętniać poległych. Wokół świątyni położony był stary, zamknięty już w 1822r. cmentarz. Po tej dacie nowe miejsce pochówku założone zostało u zbiegu dzisiejszych ulic Piotra Skargi i Parkowej.

Już w XVIIIw. gmina żydowska posiadała własną szkołę (Beth-Hamidrasz), w której rabini i uczeni żydow­scy studiowali biblię i talmud. W 1869r. instytucja ta otrzymała nowy budynek, wystawiony dzięki staraniom Józefa Samuela Cohna. Uczelnia funkcjonowała do 1897r. kiedy to zamknięto ją ze względu na brak uczniów.

Nieco później, bowiem dopiero w 1826r. założono żydowską szkołę powszechną. Przez wiele lat zatrudniała ona dwóch nauczycieli. Jednak w początkach XXw., w związku ze zmniejszeniem się liczby uczniów, szkołę przekazano miastu, a następnie zlikwidowano.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego gmina żydowska przeżywała rozkwit. Posiadała wówczas starą hebrajską biblioteką z około 400 woluminami nową biblioteką obejmującą po­nad 400 tomów. Oprócz tego istniała czytelnia z całym szeregiem gazet żydowskich. Działające przy niej Towarzystwo Kobiet Żydowskich prowadziło działalność charytatywną. W tym czasie powstała również żydowska opieka społeczna, która z analogiczną instytucja miejską dbała o potrzeby socjalne członków gminy.

W 1938 r., 9 listopada, w mieście wybuchły antysemickie rozruchy. Synagoga została podpalona, a żydowskie sklepy zdemolowane. Według relacji świadków większość żydowskich mieszkańców zgromadzono najpierw na miejskim rynku, później w jednej ze szkół, by ostatecznie odprowadzić na stację kolejową, gdzie czekał już na nich pociąg. Miejscowi naziści mieli zapewniać uczestniczących w tumulcie mieszkańców, że żaden z trzcianeckich Żydów nie trafi do obozu koncentracyjnego. Według niemieckich danych statystycznych w 1939r. na terenie Powiatu Noteckiego mieszkały jeszcze 144 osoby przyznające się do narodowości żydowskiej (dane za: http://www.verwaltungsgeschichte.de/netzekreis.html). Tym odebrano dotychczasowe mieszkania, a około 1940 roku, według niepotwierdzonych informacji, mieli zostać zostali internowani w obozie przejściowym koło Piły. Podczas Holocaustu część żydowskich mieszkańców Trzcianki trafiła do obozów koncentracyjnych m. in. w Sachsenhausen i Terezinie.

Według akt miejskich wypalone ruiny synagogi i zdewastowany kirkut istniały jeszcze w latach czterdziestych. Dopiero wówczas władze zdecydowały się sprzedać działki, na których obiekty te się znajdowały.

Rabinami w Trzciance byli:

1766 Jacoby Coroner

1779 - 1810 Joel Meyer Asch

1810-1821 wakat. Gminie przewodniczyli dajani (sędziowie rabiniczni): Jona, Salomon i Mojżesz Meier

1821-1828 Mojżesz Lando (vel Mojżesz Michel), zwany Hecharif, Scharfsinnige

1829-1861 Juda Löbel Blaschke, zwany Schoenlanker Raw

1865-1904 Salomon Waedler

1905- 1924 Mojższesz Löb Bamberger

1925-1928 dr Cohen

1929-1932 Eliser Berlinger ( ur. 1904-zm. 1985), później rabin w Malmö,naczelny rabin Helsinek, naczelny rabin Utrechtu

1932-1936 Curt Peritz

Ekspozycja

1. Pieczęć szamesa trzcianeckiej gminy żydowskiej. Koniec XVIIIw. Fot. ze zbiorów Marcina Hlebionka

2. Pieczęć trzcianeckiej gminy żydowskiej z przełomu XVIII i XIXw. Fot. ze zbiorów M. Hlebionka

3. Dokument wystawiony przez rabina i starszych gminy, potwierdzający, że Józef Abraham jest jedynym spadkobiercą Józefa Magnusa (1808r.)

4. Spisany pismem hebrajskim akt kupna-sprzedaży działki w Trzciance. Fot. ze zbiorów M. Hlebionka.

I połowa XIXw.

5. Pieczęć trzcianeckiej gminy żydowskiej sporządzona według wzoru używanego na terenie rejencji bydgoskiej od 1833r.

6. Wnętrze trzcianeckiej synagogi. Okres międzywojenny

7.Widok synagogi z zewnątrz. Pocztówka z kolekcji T.Jurczyka.

8.Widok synagogi z zewnątrz.Pocztówka z kolekcji T.Jurczyka.